Η επιδημία ήταν ήδη εδώ

The Translation Project

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Η επιδημία ήταν ήδη εδώ

Photograph by Heinz Troll, Urban spaces: Nantes

 

 Η επιδημία ήταν ήδη εδώ

από τον Jonathan Lambaerts*

δημοσιεύτηκε στο Critical Legal Thinking

Διάρκεια Ανάγνωσης: 6-7 λεπτά
Μετάφραση: Ευριπίδης Καραβασίλης, Λιάνα Καρακώστα, Αθηνά Τσαλικίδου
Επιμέλεια: Σταυρούλα Γιαριτζίδου
Κείμενο ήχου-αφήγηση: Χάρης Παυλίδης 

The Translation Project · Η επιδημία ήταν ήδη εδώ

Κανένας φιλόσοφος δεν τάχθηκε τόσο γενναία ενάντια στην πολιτική προσέγγισης του Κορονοϊού όσο ο Ιταλός φιλόσοφος Giorgio Agamben. Παρόλο που οι ιδέες του απορρίφθηκαν, ως επί το πλείστον, τόσο από την ακαδημαϊκή κοινότητα όσο κι από την κοινή γνώμη, ο ίδιος επέμεινε στη θέση του. Αυτό που η πλειονότητα των σχολιαστών του απέτυχε να αντιληφθεί είναι ότι ο Agamben δεν αρνείται ούτε την ύπαρξη του Κορονοϊού ούτε την απειλή που αυτός συνιστά για τη δημόσια υγεία. Ομολογουμένως, τίτλοι όπως αυτός του πρώτου του άρθρου –«Η επινόηση μιας επιδημίας»- δεν βοηθούν. Στην πραγματικότητα, οι ανησυχίες του Agamben έγκεινται στην πολιτική πρακτική η οποία συχνά παρουσιάζεται ως όπλο καταπολέμησης της υγειονομικής κρίσης. Ο φιλόσοφος, δηλαδή, δεν είχε καμία πρόθεση να αμφισβητήσει τον κίνδυνο που συνιστά ο ιός για την ανθρώπινη υγεία.

Η γλώσσα είναι καθοριστικής σημασίας για την πολιτική. Στο τελευταίο του άρθρο άποψης – «Εξουσία και “κοινωνική αποστασιοποίηση”»- ο Agamben πραγματεύεται τον όρο «κοινωνική αποστασιοποίηση». Για αυτόν, δεν είναι παρά ένας ευφημισμός για τον όρο «εγκλεισμός»: την πολιτική πραγματικότητα, την οποία η πλειονότητα του παγκόσμιου πληθυσμού βιώνει εδώ και αρκετούς μήνες. Ευφημισμοί σαν αυτόν αποτελούν αποτελεσματικά εργαλεία στην πολιτική, καθώς ενεργοποιούν την καλή θέληση και την ετοιμότητα του πληθυσμού, ώστε να συναινεί σε μακρόπνοα και τολμηρά μέτρα. Η αντίθετη τακτική είναι εξίσου αποτελεσματική. Οι φορείς χάραξης πολιτικής μπορούν να κάνουν τις καταστάσεις να φαίνονται χειρότερες από ό,τι είναι στην πραγματικότητα, προκειμένου να αποσπάσουν την ίδια καλή θέληση και ετοιμότητα. Εξ ου και «Η επινόηση μιας επιδημίας», σύμφωνα με τον Agamben.

Στα άρθρα που ακολούθησαν το τιτλοφορούμενο "Η επινόηση μιας επιδημίας", ο Agamben παρουσιάζει τους μηχανισμούς που χρησιμοποιούνται για να μετατραπεί μια κρίση σε πολιτική ευκαιρία, όπως και τον τρόπο με τον οποίο η κατάσταση εξαίρεσης μπορεί να μετατραπεί στη νέα κανονικότητα. Παρ' όλα αυτά, το ερώτημα παραμένει: πώς είναι δυνατόν όλα αυτά να συνέβησαν τόσο εύκολα και, κυρίως, πώς είναι δυνατόν να συνέβησαν τόσο γρήγορα; Στους πρόσφατους συλλογισμούς του – «Σκέψεις πάνω στην επιδημία»- ο Agamben εξετάζει αυτό ακριβώς το ερώτημα. Πώς γίνεται οι κοινωνίες να αισθάνονται τόσο μολυσμένες, ώστε να εγκαταλείπουν τόσο εύκολα την ελευθερία, τα δικαιώματα και τα προνόμιά τους; Η απάντησή που δίνει είναι απλή: οι κοινωνίες μας βρίσκονταν ήδη σε άσχημη κατάσταση. Η επιδημία ήταν ήδη εδώ.

Ο φιλόσοφος υποστηρίζει πως οι άνθρωποι είχαν ήδη σε κάποιο βαθμό αντιληφθεί πως κάτι δεν πήγαινε καλά. Περίμεναν απλώς ένα σημάδι επιβεβαίωσης, όπως τους αρουραίους που πέθαιναν στους δρόμους του Οράν στο κλασικό μυθιστόρημα του Albert Camus «Η πανούκλα». Η συνειδητοποίηση αυτή είναι που έκανε τους ανθρώπους να εγκαταλείψουν τις ζωές που τόσο ξέγνοιαστα ζούσαν, σύμφωνα με τον Agamben. Το μόνο θετικό στοιχείο που βλέπει στη σημερινή κρίση: οι πράξεις μας αυτές αντικατοπτρίζουν μια βαθιά ριζωμένη δυσαρέσκεια με τις ζωές μας όπως ήταν πριν από την κρίση. Αδράξαμε λοιπόν την πρώτη ευκαιρία απόδρασης που μας προσφέρθηκε. Εδώ ακριβώς, ο Agamben βλέπει μια ευκαιρία. Ίσως να είναι το εγερτήριο σάλπισμα που χρειαζόμασταν, ώστε να πραγματοποιήσουμε μία πολιτιστική στροφή μόλις τελειώσει αυτή η κρίση.

Αυτός φαίνεται να είναι ο πυρήνας της κριτικής του, αναφορικά με τις πολιτικές αντιμετώπισης του Covid-19. Δυσαρεστημένοι με τις ζωές μας και με το πώς αυτές έχουν οργανωθεί στην κοινωνία, δεν έχουμε κανένα κίνητρο να αγωνιστούμε για αυτές. Έτσι εξηγείται το γιατί τόσο πειθήνια αποδεχθήκαμε την παύση της κοινωνικής μας ζωής. Εκεί ίσως έγκειται και ο λόγος που πληθώρα φιλοσόφων, όπως και διανοούμενων, δυσκολεύονται να ακολουθήσουν την ροή της σκέψης του Agamben. Δεν αναγνωρίζουν πόσο προνομιακή κοινωνική θέση κατέχουν. Και γι’ αυτό τον λόγο, αδυνατούν να καταλάβουν ότι μια μεγάλη κατηγορία ανθρώπων δεν δίνει δεκάρα για το εάν η κοινωνία καταρρέει.

Heinz Troll Photography, Urban spaces: New York City, U.S.A

Χωρίς την πολιτισμική και κοινωνική της διάσταση, η βιολογική ζωή είναι η μόνη που μας απομένει να υπερασπιστούμε. Πιθανόν να είμαστε διατεθειμένοι να εγκαταλείψουμε την πολιτισμική ή κοινωνική μας ζωή, όμως δεν είμαστε έτοιμοι να πεθάνουμε. Αυτός ο φόβος για τον θάνατο είναι ο δεύτερος λόγος για τον οποίο ο Agamben θεωρεί πως η εύκολη παράδοσή μας ευνοεί τη σύσταση ενός ολοκληρωτικού καθεστώτος (ή τουλάχιστον, μιας πολιτικής που παρουσιάζει χαρακτηριστικά ολοκληρωτισμού). Μόνο πάνω στον φόβο μπορεί να θεμελιωθεί η τυραννία, δηλώνει ο φιλόσοφος. Η καλύτερή μας άμυνα ενάντια στην απειλή ενός ολοκληρωτικού καθεστώτος είναι να αισθανθούμε ότι αυτό που διακυβεύεται δεν είναι μόνο η βιολογική πλευρά της ζωής μας.

Ορμώμενος από το επιχείρημα αυτό, ο Agamben παραθέτει στο τελευταίο του δοκίμιο τις σκέψεις του Michel De Montaigne για τον θάνατο. Επικαλούμενος τα λόγια του Montaigne, ο Agamben μάς θυμίζει ότι δεν πρέπει να παίζουμε κρυφτό με τον θάνατο, αφήνοντας τον φόβο να μας κυριεύει. Ο θάνατος μπορεί να μας χτυπήσει την πόρτα ανά πάσα στιγμή και πρέπει να είμαστε έτοιμοι να τον αντιμετωπίσουμε. Καμιά επιθυμία θανάτου δεν κρύβεται πίσω από αυτές τις λέξεις. Στην πραγματικότητα, ο Montaigne υποτιμά τον θάνατο. Εκφράζει βαθιά εκτίμηση για αξίες πέραν των βιολογικών. Αξίες που υποφώσκουν στην πολιτιστική και κοινωνική ζωή. Όσο πιο άρρηκτα συνυφασμένες είναι οι αξίες αυτές με την προσωπική μας ζωή, τόσο λιγότερο πρόθυμα θα παραμένουμε είτε στα ασφαλή μας καταφύγια είτε κάτω από τη φτερούγα του κράτους, προκειμένου να προστατεύσουμε τη ζωή μας.

Σύμφωνα με τον Agamben, αυτή είναι η πραγματική πρόκληση. Όταν ο κόσμος βγει απ’ το “lockdown”, η πραγματική αρρώστια θα υποτροπιάσει και πάλι. Η πανδημία που μας μάστιζε πριν ακόμα ξεσπάσει ο Κορονοϊός και μας έκανε να συναινέσουμε τόσο βιαστικά στα δραστικά μέτρα καταπολέμησής του, είναι αυτή που χρήζει αντιμετώπισης. Ο φιλόσοφος επικαλείται, έτσι, την ανάγκη διεξοδικής αξιολόγησης των αξιών που έχουν καλλιεργηθεί (και καλλιεργούνται μέχρι σήμερα) στην κοινωνία μας και διαμορφώνουν τις ζωές μας. Οι αξίες αυτές θεοποιούν το άτομο και προσδίδουν ζωτική σημασία στη βιολογική πλευρά της ζωής. Αυτή η πολιτισμική έμφαση που αποδίδεται στη βιολογική μας ύπαρξη γίνεται εμφανής στις καθημερινές μας δραστηριότητες, οι οποίες επικεντρώνονται, κατά βάση, στη σωματική ευεξία και υγεία: η λαχτάρα μας, λόγου χάρη, για σπιτική άνεση και ζεστασιά, η προσεγμένη διατροφή, η συστηματική σωματική άσκηση… Οι ποικίλες πολιτιστικές πρακτικές που γεννά αυτό το ενδιαφέρον για τη βιολογική πλευρά της ζωής, παρ’ όλα αυτά, δεν είναι τίποτα περισσότερο από μία ακόμη προσπάθεια ενίσχυσης της βιολογικής μας ύπαρξης.

Ο προστατευτικός χαρακτήρας αυτών των πρακτικών καθίσταται σαφής όταν κάποιος θέτει το εξής ερώτημα: ποιός είναι ο σκοπός της ζωής μας; Ζούμε για να απολαμβάνουμε τις ανέσεις του σπιτιού μας; Για να τρώμε υγιεινά ή για να αθλούμαστε τακτικά; Αυτές οι δραστηριότητες δεν στερούνται αξίας, αλλά κατά κυριολεξία στοχεύουν μόνο στη διασφάλιση και βελτιστοποίηση της καθημερινής μας ρουτίνας. Δεν μας αποκαλύπτουν κανέναν ουσιώδη λόγο για τον οποίο θα θέλαμε να ζούμε. Ο πραγματικός λόγος, δηλώνει ο Agamben, μπορεί να βρεθεί μόνο στην κοινοτική ζωή, στο πλαίσιο της οποίας αναπτύσσουμε σχέσεις με άλλα άτομα. Αυτό μας οδηγεί πίσω στην αρχική κριτική του αναφορικά με την πολιτική που εφαρμόστηκε για την καταπολέμηση του Κορονοϊού. Η συγκεκριμένη πολιτική αποτρέπει τους ανθρώπους από το να (ξανα)ανακαλύψουν τις αξίες που δίνουν νόημα και χαρά στη ζωή τους, καθώς εμποδίζει τη μεταξύ τους (επανα)σύνδεση. Το επιχείρημα αυτό αναδεικνύεται εξαιτίας του φαινομένου της κοινωνικής αποστασιοποίησης, το οποίο ο Agamben πραγματεύεται στο τελευταίο του άρθρο.

Σύμφωνα με τον Agamben, η κοινωνική αποστασιοποίηση αποκόπτει τους δεσμούς μεταξύ των ανθρώπων και οδηγεί στην εμπέδωση του ιδιωτισμού. Τροφοδοτεί, δηλαδή, την εσωστρέφεια υπό το πρίσμα του ενδιαφέροντος για τον ίδιο μας τον εαυτό, το σώμα μας, την υγεία και την επιβίωση. Εν ολίγοις, ενισχύει τόσο τους φόβους μας, όσο και την ετοιμότητά μας να συναινέσουμε στην επιβολή πολιτικών ολοκληρωτισμού. Αντλώντας έμπνευση από την πολιτική σκέψη του Elias Canetti, ο Agamben εκτιμά ότι μόνο μέσα σε μια ομάδα ή σε ένα πλήθος ατόμων μπορούμε να ξεχάσουμε το «εγώ» μας και να ξεφύγουμε από (την εμμονή μας για) τη σωματική διάσταση της ύπαρξης. Με άλλα λόγια, μόνο ως κοινωνικά και πολιτικά όντα μπορούμε να ανοιχτούμε σε αξίες πέραν των βιολογικών και, ως εκ τούτου, να απαλλαγούμε από τους φόβους που υφαίνονται γύρω από αυτές. Αυτός είναι κι ο λόγος που οι κυβερνήσεις ανέκαθεν φοβόντουσαν τη μαζικότητα των κινημάτων και αναζητούσαν τρόπους ώστε να αποτρέψουν τη συγκρότησή τους. Γιατί μέσα από αυτές τις μάζες ξεπηδούν ομάδες και κινήματα που αποτελούν εμπόδιο στον δρόμο των καθεστώτων προς τον ολοκληρωτισμό.

Εάν δεν θέλουμε απλώς να νικήσουμε τον Κορονοϊό, αλλά επιθυμούμε εξίσου να απαλλαγούμε από την πληγή που κακοφόρμιζε πολύ πριν από το ξέσπασμά του, πρέπει να λάβουμε σοβαρά υπόψη την ανάλυση του Agamben. Πρέπει να αποτινάξουμε τον ατομικισμό και όλες τις πρακτικές που τον ενισχύουν. Μόνο (ξανα)ανακαλύπτοντας «το Άλλο» και (ανα)δομώντας τις σχέσεις μας, μπορούμε να εγκαθιδρύσουμε μία πολιτική κοινότητα, την οποία θα θεωρούμε όχι απλώς κατάλληλη, αλλά και άξια να είμαστε μέλη της. Σε μία τέτοια κοινότητα, κανένα ολοκληρωτικό καθεστώς δεν θα καταφέρει να επιβληθεί.

*Σύντομο βιογραφικό σημείωμα του αρθρογράφου
Ο Jonathan Lambaerts σπούδασε κοινωνική-πολιτιστική εργασία, φιλοσοφία και θεολογία. Σήμερα εργάζεται στο Πανεπιστημιακό Κολέγιο Thomas More στην Αμβέρσα, όπου διδάσκει Φιλοσοφία.


Ημερομηνία δημοσίευσης: 29 Απριλίου 2020
Πηγή: https://criticallegalthinking.com/2020/04/29/the-plague-was-already-present-critique-in-times-of-coronavirus/