Κατανοώντας τις θεωρίες συνωμοσίας

ΚΟΙΝΩΝΙΑ & ΠΟΛΙΤΙΚΗ
Κατανοώντας τις θεωρίες συνωμοσίας

Urban spaces: Los Angeles, Heinz Troll Photography

Κατανοώντας τις θεωρίες συνωμοσίας

από τον Erol Saglam*

δημοσιεύθηκε στο openDemocracy

Διάρκεια ανάγνωσης: 12-14 λεπτά
Μετάφραση: Ιωάννα Μουράτη
Επιμέλεια: Νίκος Κυπαρίσσης
Κείμενο Ήχου - Αφήγηση: Άντα Τρουλλάκη

Όπως ένας ιός, έτσι και οι θεωρίες συνωμοσίας, εφόσον δημιουργηθούν, είναι κοινωνικά μεταδιδόμενες και δύσκολα αντιμετωπίσιμες. Τώρα, περισσότερο από κάθε άλλη φορά, πρέπει να κατανοήσουμε πώς μας επηρεάζουν.

Θεωρίες συνομωσίας κυκλοφορούν εδώ και αιώνες. Ωστόσο, με την εμφάνιση της τρέχουσας πανδημίας του κορoνοϊού, έχουν αρχίσει να πληθαίνουν και να έχουν μεγαλύτερες και σοβαρότερες επιπτώσεις στη ζωή μας, πλήττοντας χώρες ανά τον πλανήτη και «παγώνοντας», άνευ προηγουμένου, τη ζωή στις πόλεις.

Εικασίες σχετικά με την προέλευση του ιού δεν συναντώνται μόνο στις παρυφές των social media, όπου άνθρωποι κάθε ειδικότητας -ή και καμίας- εκφέρουν άποψη. Στην πραγματικότητα, θεωρίες για τον SARS-CoV-2 βρίσκουν στήριξη ακόμα και στα ανώτατα κλιμάκια της διοίκησης. Συχνά ακούμε ερωτήσεις όπως:  

• Ευθύνεται άραγε η «τεχνολογία 5G» για την τρέχουσα πανδημία;
• Μήπως η πανδημία είναι ένα «βιολογικό όπλο», μία γραφειοκρατική και ιατρική πλεκτάνη που θα δώσει σε κάποιους «εκλεκτούς» πλεονέκτημα στο παιχνίδι για την κυριαρχία του κόσμου;
• Πρόκειται μήπως για «Δούρειο Ίππο της άρχουσας τάξης που στοχεύει στην κατάλυση δημοκρατικών διαδικασιών και κρατικού ελέγχου» σε βάρος της πλειοψηφίας;
• Δικαιώνεται άραγε ο φιλόσοφος Giorgio Agamben για τις ιδέες που δημοσίευσε τον περασμένο Φλεβάρη; Μήπως «η επινόηση μιας επιδημίας» χρησιμοποιήθηκε ύπουλα «από τα ΜΜΕ και τις Αρχές για να σπείρουν τον πανικό» και να στρατιωτικοποιήσουν την καθημερινότητά μας; Αν αληθεύει, πώς πρέπει να αντιδράσουμε;
  
• Άραγε τι ισχύει για τα μέτρα αποστασιοποίησης και την εκτενή επιβολή κυρώσεων που τα συνοδεύει; Πρόκειται για ιατρο-επιστημονική επιταγή ή για «πρόφαση που κανονικοποιεί τον περιορισμό της ελευθερίας» της κίνησης και του δικαιώματος του «συνέρχεσθαι», όπως τα βιώνουμε σήμερα;
  
• Υπήρξαν τελικά πολιτικά και οικονομικά κίνητρα στην όλη ιστορία;

Μέσα σε αυτή τη σύγχυση, ερευνητές και ερευνήτριες μάς παρακινούν να αναπτύξουμε επιστημολογικές στρατηγικές, ώστε να διακρίνουμε  την έγκυρη πληροφορία από την παραπληροφόρηση, ή έστω να εμπιστευόμαστε επιλεκτικά, και ορισμένες φορές αποκλειστικά, τις πληροφορίες που παρέχουν οι Αρχές ― εξαιρουμένου του Τραμπ, όταν ήταν ακόμα στην εξουσία. 

Ωστόσο, ακόμα και αυτοί οι φαινομενικά έμπιστοι θεσμοί παρουσιάζονται συχνά διεφθαρμένοι. Μεταξύ άλλων, λαϊκιστές που υπόσχονται να πατάξουν διεφθαρμένες ελίτ, δημιουργούν ένα κλίμα αμφισβήτησης και αυξανόμενης δυσπιστίας προς κυβερνήσεις ανά τον κόσμο. Ποια είναι, λοιπόν, η στάση της πλειοψηφίας; Εμπιστεύεται τις Αρχές; Πόσο ρεαλιστική είναι αυτή η προσδοκία, όταν ερχόμαστε αντιμέτωπες και αντιμέτωποι με δύο τόσο ασυμβίβαστα και αντικρουόμενα ιδεολογήματα;

Υπό φυσιολογικές συνθήκες, η αποκάλυψη της αλήθειας θα ήταν η απάντηση στο εν λόγω πρόβλημα. Με αυτό το σκεπτικό, έχουν δημιουργηθεί ψηφιακές πλατφόρμες επαλήθευσης πληροφοριών σε όλο τον κόσμο. Ωστόσο, η αποτελεσματικότητά τους είναι εκ των πραγμάτων περιορισμένη, δεδομένου ότι οι θεωρίες συνωμοσίας φαίνεται να έχουν ήδη καλλιεργήσει ένα πνεύμα δυσπιστίας προς τέτοιες συμβατικές πρωτοβουλίες του Τύπου. Όταν ακροδεξιές οργανώσεις στη Γερμανία καταγγέλλουν τα κυρίαρχα μέσα ενημέρωσης ως Lügenpresse [ψευδόμενος Τύπος] («Εγκλήματα και βιασμοί από μετανάστες αποσιωπήθηκαν από αριστερούς φιλελεύθερους δημοσιογράφους»), πώς περιμένουμε να πιστέψουν τα αντεπιχειρήματα της Τέταρτης Εξουσίας;

Κάθε προσπάθεια να αποκατασταθεί το κύρος της επιστημονικής και ηθικής αλήθειας αποβαίνει, λοιπόν, μάταιη, καθώς οι θεωρίες συνωμοσίας εξακολουθούν να εμποτίζουν το κοινωνικοπολιτικό μας οικοσύστημα. Είναι, επομένως, αναγκαίο να κατανοήσουμε αφενός τη δυναμική τους στην καθημερινή ζωή, και αφετέρου τον τρόπο εξάπλωσής τους στις διάφορες κοινωνικές ομάδες.

Urban spaces: London, Heinz Troll Photography

Η αλήθεια

Οι θεωρίες συνωμοσίας φαινομενικά ξεσκεπάζουν κρυφά τεκταινόμενα που αφορούν κακόβουλες ενέργειες. Στην προσπάθειά τους να αποκαλύψουν «αυτό που συμβαίνει στα κρυφά», βρίσκουν, παραδόξως, στήριξη στην έλλειψη αποδεικτικών στοιχείων. Οι αντισημίτες, παραδείγματος χάρη, είναι καιρό πεπεισμένοι για την ύπαρξη μιας εβραϊκής συνωμοσίας (βλ. «Τα Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών»), ακριβώς επειδή αδυνατούν να τη βρουν. Κάθε αντεπιχείρημα στο διάβα τους επιβεβαιώνει περαιτέρω τις ριζωμένες τους πεποιθήσεις.

Για ακόμα μία φορά, αποδεικνύεται ότι η αποκάλυψη της αλήθειας αδυνατεί να πατάξει τις θεωρίες συνωμοσίας.


Θεωρίες συνωμοσίας και κοινωνικό γίγνεσθαι

Θεωρίες συνωμοσίας συχνά παρουσιάζονται ως η εύκολη λύση σε μακροσκελή και πολύπλοκα κοινωνικά φαινόμενα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η προσπάθεια της τουρκικής κυβέρνησης να αποδώσει την οικονομική κρίση του 2015 σε «απειλητικές μεθοδεύσεις ξένων δυνάμεων»  που επιδίωκαν να υπονομεύσουν την «Τουρκική ισχύ». Αποδίδοντας τα αίτια του προβλήματος σε δράσεις εξωτερικών παραγόντων, κυβερνητικά στελέχη αρκέστηκαν σε μια παραπλανητική εξήγηση και απέκρυψαν την αλήθεια. 

Αντίστοιχη περίπτωση είναι αυτή του δισεκατομμυριούχου George Soros, στη φιλανθρωπική δράση του οποίου απέδωσε η ουγγρική κυβέρνηση το προσφυγικό κύμα του 2016. Οι ήδη υπάρχουσες αντιδράσεις κατά των προσφύγων στη χώρα έδωσαν πάτημα στην κυβέρνηση να χρησιμοποιήσει τον Soros και τη φιλοπροσφυγική του στάση ως αποδιοπομπαίο τράγο, ώστε να μην επωμιστεί η ίδια το ηθικό βάρος των πολιτικών της αποφάσεων, δεδομένου ότι αρνήθηκε άσυλο σε ανθρώπους που πάσχιζαν να ξεφύγουν από τον πόλεμο, τη στέρηση και τις διακρίσεις.

Αναφερόμενος στην προσφυγική εισροή, ο Πρωθυπουργός της Ουγγαρίας έκανε λόγο για «μουσουλμανική εισβολή» και κάλεσε τον λαό να σταθεί αγωνιστικά στο πλευρό των «Ευρωπαίων». Είναι, συνεπώς, πρόδηλη η μανιχαϊστική λειτουργία των θεωριών συνωμοσίας, οι οποίες διαρκώς προβάλλουν το δίπολο αρετής και κακίας. Εξίσου χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί «η επικείμενη εισβολή της Τουρκίας στα ελληνικά νησιά», που συχνά κατατάσσεται στην ίδια κατηγορία με την προαναφερθείσα δήλωση του τούρκου προέδρου ότι «ξένες δυνάμεις σχεδιάζουν μυστικά να υπονομεύσουν την υπεροχή της Τουρκίας».


Η αποτελεσματικότητα

Η παρούσα έρευνα τονίζει πως οι επιτελεστικές πτυχές των θεωριών συνωμοσίας συμβάλλουν στην εξάπλωσή τους, χαρίζοντας μία αίσθηση κύρους και αυθεντίας σε αυτούς και αυτές που τις διαδίδουν. Αποκαλύπτοντας την ακριβή τοποθεσία του εργαστηρίου όπου «κατασκευάστηκε» ο φονικός ιός στη Γουχάν ή φέρνοντας στο φως τα κίνητρα πίσω από την οικονομική δράση του Soros, απλοί πολίτες υιοθετούν πρακτικές της κυβέρνησης και αυτοπροσδιορίζονται ως ειδήμονες, σε μια προσπάθεια να αναρριχηθούν στην κοινωνική σκάλα και να διεκδικήσουν θέσεις εξουσίας.

Οι θεωρίες συνωμοσίας δεν κλείνουν τον κύκλο τους αφού διαδοθούν από στόμα σε στόμα. Αντιθέτως, επαναλαμβάνονται διαρκώς, μέχρι να μας πείσουν ότι οι εχθρότητες, οι κοινωνικοί διχασμοί, και οι κακόβουλες προθέσεις που προφητεύουν, ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα.

Σε επόμενη φάση, ακολουθεί κινητοποίηση πολιτών καθώς και σύσταση ομάδων πολιτοφυλακής και παραστρατιωτικών οργανώσεων για την αντιμετώπιση των εκάστοτε θεωρητικών απειλών. Αντιπροσωπευτικό παράδειγμα αποτελούν οι παραστρατιωτικές οργανώσεις στα σύνορα ΗΠΑ-Μεξικού, που δημιουργήθηκαν ένεκα μιας θεωρητικής «επικείμενης απειλής» στα νότια των συνόρων. Αντίστοιχα, οι τεταμένες σχέσεις μεταξύ Τουρκίας και Ισραήλ, δημιούργησαν ένα κλίμα σύγχυσης και πανικού στους τούρκους πολίτες, που ανέλαβαν αυτοβούλως την περιφρούρηση του κράτους, προσπαθώντας να ανιχνεύσουν τεχνολογία παρακολούθησης των ισραηλινών ακόμα και σε πουλιά.
 
Οι κοινωνικοπολιτικές επιπτώσεις των θεωριών συνωμοσίας είναι, επομένως, πασιφανείς. Οι τελευταίες εκμεταλλεύονται το αίσθημα φόβου και ανασφάλειας, και καλούν τον κόσμο σε άμεση κινητοποίηση, ώστε να πατάξει τις «αόρατες απειλές που μηχανορραφούν οι μοχθηροί άλλοι».

Η λύση

Μελετώντας εθνικιστικές συνωμοσίες ανά την υφήλιο, αντιλαμβανόμαστε πως η αντιμετώπισή τους έγκειται πρωταρχικά στην αποδοχή και κατανόηση της συναισθηματικής και κοινωνικής τους απήχησης. Πρέπει να αναγνωρίσουμε τον τρόπο με τον οποίο δελεάζουν τόσο μεμονωμένα άτομα, όσο και ολόκληρες κοινωνικές ομάδες, υποσχόμενες ισχύ, γνώση και κοινωνικό κύρος. Η απόρριψη και απαξίωσή τους, λοιπόν, δεν συνιστά λύση. Καλώς ή κακώς, αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι του κοινωνικοπολιτικού γίγνεσθαι και συναντώνται σε άτομα ανεξαρτήτως φύλου και κοινωνικής τάξης. 

Δεν πρέπει, επομένως, να αντιμετωπίζουμε τις θεωρίες συνομωσίας ως λανθασμένες επιστημολογικές προσεγγίσεις που χρήζουν «διόρθωσης». Αν θέλουμε να τις αντιμετωπίσουμε αποτελεσματικά, οφείλουμε να τις κατανοήσουμε και να τις χαρτογραφήσουμε ως σημείο συνάντησης πολιτικών υποκειμενικοτήτων ― ως αφορμή για αναδιάρθρωση κοινωνικών ομάδων και επαναπροσδιορισμό των ηγετικών ρόλων μέσα σε αυτές. Στους χώρους όπου δημιουργούνται και αναπαράγονται οι θεωρίες συνομωσίας, περιφέρονται άνδρες και γυναίκες που ελκύονται από αυτές και τη δύναμη που φαινομενικά υπόσχονται. Για αυτούς τους ανθρώπους πρέπει να παλέψουμε, ώστε να τους επαναφέρουμε στον χώρο όπου αναπτύσσονται αληθινές κοινωνικές και πολιτικές πρακτικές. Να μην νιώσουν ότι είμαστε εναντίον τους, αλλά ότι είμαστε μαζί τους και τους ζητάμε να συνεργαστούμε στη βάση μιας νέας συλλογικότητας. Μόνο με μια τέτοια ριζική αναθεώρηση του τρόπου με τον οποίο προσεγγίζουμε τις θεωρίες συνομωσίας θα καταφέρουμε να περιορίσουμε τις αρνητικές τους επιπτώσεις στην παγκόσμια πολιτική και κοινωνία.

*ΣΥΝΤΟΜΟ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ
Ο Erol Saglam είναι μεταδιδακτορικός ερευνητής στο Πανεπιστήμιο της Στοκχόλμης, στη Σουηδία. Στα ερευνητικά του ενδιαφέροντα περιλαμβάνονται οι θεωρίες συνωμοσίας, το Φύλο και η Διπλωματία.

Ημερομηνία πρώτης δημοσίευσης: 19 Μαΐου 2020. Το άρθρο πρωτοδημοσιεύτηκε στο open democracy με διαφορετικές εικόνες.

Πηγή:https://www.opendemocracy.net/en/we-have-grasp-how-conspiracy-theories-work/?fbclid=IwAR1OwfPVq2ep7tRSgluGh7UTwIFsG1OKxx_X2h4DHMNlhrcRhfDekYAy6EE

The Translation Project · Κατανοώντας τις θεωρίες συνωμοσίας